Oficjalna Strona Ernesta Brylla

Wspomnienie o Marianku Ośniałowskim

Zapomniałem o Marianku Ośniałowskim. Marianek, po rozbiciu naszego zespołu, nigdy już nie znalazł miejsca dla siebie. Tak powiadają.

To możliwe, bo Marianek był chyba najbardziej bezradny. Chociaż najstarszy z nas. To dziwne, wtedy wieku Marianka w ogóle nie odczuwałem. A było między nami chyba dziesięć lat różnicy.

Strasznie lubiłem Marianka.

Lubiłem ten wiersz a nie rozumiałem dlaczego został napisany. Jakie lipy i kto je zamierzał Mariankowi wyciąć? Gdzie to było? Kiedy?

Dlaczego nie wiedziałem albo nie chciałem wiedzieć? Przecież rozmawiałem z Mariankiem nie raz o lipach, o łąkach. Był dla mnie najbardziej ze wszystkich kolegów rozumiejący te sprawy. Polny. Na pewno orientował się w lesie czy wśród łąk lepiej niż wśród budynków miejskich.

Tak bowiem dzieliłem ludzi. Ciągle czułem się obco w Warszawie. Gubiłem poczucie kierunku. Nie dawało się iść na skróty. Niby mieszkałem w mieście ale znałem tylko jego kawałki. Okolice Narutowicza, bo tam mieszkałem. Potem okolice Karolkowej, ale bardziej w stronę pól i gruzów jakie oddzielały wtedy nasz dom akademicki od zbudowanych na nasypach domów Nowolipek.

Te nasypy. Wiedziałem, że to zawalone dawne ruiny fundamentów domów. Wszystko mogło być pod ziemią tych wałów. Co pewien czas osuwał się grunt, otwierała się droga w głąb. Zresztą tak było prawie w całej Warszawie. Ale tu szczególnie, bo Niemcy jak mogli zrównali całą pamięć o ulicach i domach. Odbudowując starano się wykorzystać (jeśli to można tak powiedzieć) te ciągnące się wały pod fundament lekkich budynków.

Taka jest ta dzielnica. Kiedy potem zjechał do Warszawy Włodek Odojewski, nocowałem kiedyś w jego mieszkaniu. Właśnie na Nowolipkach.

Gadamy sobie i nawet chyba coś powolutku popijamy, kiedy dał się słyszeć szelest. Rozpychanie gruzu. I pokazała się odpadająca gruda tynku przy kaloryferze. A potem, spłoszony światłem łepek całkiem siwego szczura.

Więc od Karolkowej w stronę śródmieścia, a raczej tego co było dla mnie środkiem miasta czyli Krakowskiego Przedmieścia, znów kawałek oswojonej Warszawy. Na Pradze, kiedy tam się osiedliłem, okolice Kickiego i torowiska. Pustać terenu kolejowego ciągnąca się do lasów Olszynki przez Kozią Górkę.

To były przestrzenie, po których ganiał Pragą srebrny jeleń Marianka.

Piotr Kuncewicz analizując ten wiersz w swojej historii literatury mówi, że jest w opowieści o jeleniu trochę grozy. Jakby Marianek zamieniał się w swoich snach w wilkołaka. Bo gnał za swoim Srebrnym – tak pisał – przez torowiska, pustacie, miasta, jałowe przestrzenie. Aż tam, gdzie szerzej można odetchnąć. Do lasów.

Zresztą nawet na pustaciach miejskich, wśród buszu zarastającego tereny pomiędzy drogami pociągów, też było domowo. Tak czuliśmy z Marianem. Dla mnie i dla niego jakaś drzewina wyrastająca spośród zwałowiska i śmieci, łączka pomiędzy torfowiskami, dolina, którą formowały nasypy i przejazdy kolejowe – wszystko to pachniało wiatrem. Powietrzem.

Pisałem już chyba o tym ciężkim, ceglastym oddechu Warszawy tamtych lat. O tumanach pyłu, kakaowym kolorze zmierzchów. Ale o prawdziwej ojczyźnie lip Mariankowych jakoś nie rozmawialiśmy. Marianek zresztą mówił raczej tylko o wierszach. Rzadko i niewiele o swoich sprawach dnia powszedniego.

Niewiele ich zresztą miał, bo żył, jakby niczego nie potrzebował. Coś tam jadł ale ledwo w przelocie dziobnął….Tak, żył trochę po ptasiemu.

Jak ja miałem za co jeść to jadłem wykorzystując do końca tę okazję. Jak nie miałem gdzie mieszkać, to bezdomność wyłaziła wszystkimi porami moich wierszy.

A Marianek?

Ponoć mieszkał u jakichś starych pań na Pradze. Tam właśnie, w okolicach gdzie były pastwiska jego srebrnego jelenia. W Dublinie w 95 roku, napisałem tak:

O, na przykład. Jesteśmy na wieczorach autorskich. Nas, poetów wtedy gęsto zapraszano. Oczywiście coś gadamy, spotykamy się z czytelnikami, potem wieczorem pożeramy i popijamy w miejscowych knajpach, czasami wpadamy w tarapaty i nagle:

– Gdzie Marianek?

A Marianek niby przed chwilą był a może już go od dawna zabrakło. Nie zauważyliśmy tego w naszym gadaniu, pokrzykiwaniu. Bo Marianek prawie nigdy się nie odzywał. No więc był z nami. Ale kiedy wybył….?

Rano, tuż przed odjazdem pojawia się nagle Marianek. To znaczy jest tak, że nie było go z nami przy stoliku, a ni z tego ni z owego, jest. My szarzy, niedospani, z resztkami alkoholu i długich dyskusji w łepetynach. Marianek czysty jak zawsze. Świeży.

– No Marian, gdzie byłeś od wczoraj?

– A, poszedłem na łąki. A samiutkim rankiem oglądałem ptaki.

Taki był. Ale lipy jego miały być wyrąbane w czasie parcelacji majątku. Teraz wiem, że Marian już wtedy, w czasie parcelacji majątku, prawie dwudziestoletni, patrzył na tę aleję lipową i prosił… Kogo on prosił poza Bogiem, kogo mógł prosić o zmiłowanie nad lipami?

A może dobrze, że nie wiedziałem nic o dworskim dzieciństwie Marianka, o parcelacji ziemi i drzew, o jego tułaczce, może lepiej…

Bo, nie jestem pewny czy umiałbym pochylić się ze zrozumieniem nad prawdziwą historią lip.

Trudno mi powiedzieć dlaczego, ale byłem wtedy dość radykalnie ludowy. Nie wiem jak to nazwać. Sam w tym równaniu świata nie miałem interesu. Ani moja rodzina. Ojciec z rodziny gospodarskiej, ale gospodarstwa przecież nie miał. Był żołnierzem zawodowym od pierwszej wojny światowej, przez powstanie wielkopolskie, wojnę polsko-bolszewicką aż po ostatnią bitwę pod Kockiem.

Skąd u mnie ta gorzka zawziętość? Przez moich kolegów? Przez ludzi co mieszkali we wsiach na ziemi dzieciństwa mojego? Może. Ale jaka tam była reforma? Jakie tam były dwory?

A jednak gdzieś pulsowały źródła obcości i wrogości. Bo czy wycinano drzewa w parkach tylko dlatego że nie było czym palić? Nie będę mówił o sprawach, których chyba jako dziecko i pojąć nie mogłem. Ale pamiętam te szeregi drzew w parku byłej Podchorążówki, ścięte byle jak. Niedbale. Na wysokości człowieka. Bo nie warto się było schylać nisko, do samej podstawy pnia. To prawda, tak zaczęli ciąć rosyjscy żołnierze. To tak potem cięli ludzie.

Dzika, dzika radość niszczenia tego co musiało być opuszczone.

A może tak nasączono nasze myślenie nienawiścią? Nas, którzy, nie wiedząc o tym, robiliśmy się już kandydatami na biurokratów. Tak, biurokratów, bo nawet kultura była coraz bardziej wciskana w sztywne ramy. Kształtowano nas na posłusznych urzędników, ale trąbiono o romantyzmie przemian. O prawie do odbierania tego co było zagrabione.

Więc może nie zrozumiałbym Marianka. Bo naczytałem się mnóstwa wierszy i opowiadań o romantyzmie dzielenia majątków. To był temat, który dawał się opisywać…

Pamiętam taki wiersz kolegi. Bardzo zdolnego młodego poety. Sceneria dworu a raczej pałacyku. Pani dziedziczka siedzi przy pianinie, cisza, park za wielkimi oknami i kryształowymi szybami dworu. I nagle chamski łomot na ganku:

Sprawa widzenia przez wieś owych lat od 44, to rzecz bardzo dziwna. Z jednej strony przecie, w krainie mojego dzieciństwa trwała mała wojna po wielkiej wojnie. Aresztowania, ludzie uciekający na Zachód (to był bardzo ważny powód osadnictwa na Ziemiach Odzyskanych), leśne obławy, w których ponoć obok polskich oddziałów brały udział specjalnie wyszkolone oddziały NKWD.

A z drugiej strony, wśród wielu starszych ode mnie, ale przecież bardzo młodych jeszcze ludzi, wiara w sprawiedliwość społeczną.

Zostańmy przy tym co dokładnie pamiętam. A więc wielka popularność Słowa o Jakubie Szeli – poematu Brunona Jasieńskiego. Pamiętam tę książeczkę zaczytaną – wydała ją chyba biblioteka ludowa – w każdym razie była to poezja znana wielu młodym, którzy czuli się związani z tradycją Wici.

Dlaczego Jakub Szela? Jasieńskiego panująca władza ludowa oczywiście nie propagowała. Bo przecież został rozstrzelany w ZSRR jako polski nacjonalista. Znów idiotyzm dziejów. Bo akurat z tym nie miał nic wspólnego. Wręcz przeciwnie.

A może pamiętam już moje wrażenia z lat późniejszych, czyli z okresu kiedy jako szesnastoletni chłopak starałem się dostać na Uniwersytet. Może miesza mi się czas, który doświadczyłem, z czasem, który sobie wyobrażałem?

Doświadczenie pracy w Po Prostu, przełom październikowy, bo dla nas był to przełom, no i najważniejsze doświadczenie, czyli Współczesność, wyratowały mnie z tego przybierania „nieswoich póz”. Tak to nazywam. Bo wtedy był czas Wielkiego Udawania przed samym sobą. Jak się chce bardzo udawać, to się wymusza na sobie wiarę w świat, choćby był nierzeczywisty.

Starsi nauczyciele pisarze oczekiwali od nas udawania szczerego. Sami, chyba szczerze, przybierali różne pozy. To było nieszczęście ogromnej ilości skądinąd utalentowanych ludzi.

Kiedy wiele lat później pracowałem w Zespole Filmowym Kamera, spotkałem bardzo dla mojego życia ważnego nauczyciela. Był nim Jerzy Bossak, znakomity dokumentalista i nieco sceptyczny świadek naszych czasów i przeróżnych przemian. Opowiadał mi o erotycznych niemal skłonnościach artystów do tak zwanej klasy robotniczej. Przykłady były śmieszne i straszne.

Powtórzę …. śmieszne. Otóż – tak twierdził Pan Jerzy – znany, rewolucyjny, proletariacki poeta Szenwald był dzieckiem z zamożnej rodziny. Ale urzekła go poza „na proletariusza”. Ponoć przed wojną próbował jako młody komunista agitować i uświadamiać ideowo robotników. Poeta, nawet w głupstwach jest zawsze szczerszy niż politycy. Bo musi płacić całym sobą. No i Julek ubierał się w kraciastą czapkę, zakładał kurtkę. Tak wyobrażał się sobie bardziej robotniczo. Po czym błądził pod bramami fabryk naszeptując proletariackim szeptem (Bossak pokazywał jak to mniej więcej było) różne prawdy leninowsko-stalinowskie. Robotnicy traktowali go jak wariata.

Niestety policja sanacyjna ponoć nie miała poczucia humoru.

Dalej o Marianku, o sobie i Jasiu Himilsbachu w następnym wpisie…

Międzygórze

Ruszyliśmy z Kaziem do Międzygórza. Był trzeci dzień Świąt Bożego Narodzenia 1951 roku. Odrzucony przez wydział dziennikarski, zdążałem oto zwycięsko na Ogólnokrajowy Zjazd Młodych Polonistów.

I za bilet płacili.

Moje wyposażenie intelektualne na Zjazd: książka z wierszami Norwida, którego poezje przypadkowo poznałem przez Mietka Czychowskiego, a on dowiedział się o Norwidzie od kogoś na trasie Ostrołęka – Gdynia. Bardzo pasował nam Norwid. Głupio się przyznać, ale nic o nim wcześniej nie wiedziałem.

Teraz jedziemy pustym, świątecznym pociągiem. Chyba ze dwanaście godzin. Pojadamy, popijamy i czytamy. Ja Felchnerowi Norwida, Felchner mnie już nie czyta, ale recytuje, czerpiąc z obfitej skarbnicy własnych wierszy.

Mam też na sobie czerwone spodenki gimnastyczne. Takie bokserki. Nie wiadomo na co liczyłem, ale ukryta czerwień jedwabiście lśniących bokserek dodaje mi otuchy i wywyższa intelektualnie. Czuję się jak na ukochanych przez wszystkich chłopców fotografiach. Poza bokserska. Skryty za rękawicami. Podwójna garda. Nie mam rękawic, ale mam w ręku poezję.

W Bystrzycy Kłodzkiej nie ma wieczorem połączenia do Międzygórza. Nie wiadomo gdzie spać. Nieco przerażeni, ruszamy szukać przytułku. Może w jakimś klasztorze?

Ale, ale. Mamy przecież pieniądze i delegację. Delegacja, to była wtedy rzecz ważna. Otwierała legalne bramy hoteli.

No i mamy pokój. Wysoki, nieco nieregularny. Pierwszy pokój hotelowy w moim siedemnastoletnim życiu.

Przedtem w czasie wędrówek, koczowało się w jakichś noclegowniach. Najdziwniejszą zapamiętam na zawsze. Był to wysadzony bunkier w Warszawie w marcu 45. Dziwne miejsce do spania. Bo ten bunkier został nienaruszony, tylko wybuchem uniesiony. I spało się na krzywej, niby górska hala podłodze. Z ciągłą obawą czy jednak betonowy potwór nie chybnie i nie wróci na dawne miejsce.

Ale czemu ja na ten zjazd? Przecież poza marynarzami był jeszcze Janek Piepka, autentyczny Kaszub w naszym kole. Był wspomniany Mietek Czychowski. Zdolny i ważny potem poeta. Trochę jak wielu moich kolegów, zalał swój talent wódeczką. Ale jak wspaniale widział. I jak to umiał napisać!

Bardzo lubiłem ten wiersz. Bo to o naszej rzece domowej. Najbliższe rzeki ograniczające krainę dzieciństwa mojego to przecież Bug od Małkini i Narew.

Żeby się nie rozrzewniać, wspomnę Mietka malarza. Zapowiadał się świetnie. Gdyby wytrwał byłby obok Kiejstuta Bereźnickiego. Kibicowałem obu gdy stawali na szkołę malarską w Sopocie. I Mietka bohaterskiego. Stawał się czasem po wypitce większym niż herosi ruskiej byliny. Wtedy odpasywał swą sztuczną rękę – bo był, jak wielu z nas kaleką wojennym – i wywijając tym groźnym orężem, szedł w ciżbę niby Słowik Rozbójnik. Równać się mógł z nim Edek B., niewidomy, też kaleka wojenny. Flankowany z boków i dobrze prowadzony, był straszny w bitce. Walił na słuch.

Ale to późniejsze czasy. Kiedy jestem już członkiem grupy Współczesność i gościem Festiwalu Poezji w Poznaniu. Zanim więc nasza horda wierszopisów zacznie plądrować to spokojne wielkopolskie miasto, mówmy o delegacie na zjazd w Międzygórzu.

Więc czemu nie pojechał Janek Piepka? Może dlatego, że dopiero co zaczął pojmować, iż językiem jego pisania jest kaszubski. Że to co po polsku składa mu się sztywno, w kaszubszczyźnie nagle żyje. Jest giętkie, barwne. Każde słowo na swoim miejscu. Znałem wielu Kaszubów. Pewno jestem i z tą nacją trochę spokrewniony. Mówią poprawnie po polsku. Ale pisanie wiersza, to właśnie wychodzenie poza normę, budowanie czegoś nowego.

Kto Jankowi Piepce uświadomił siłę jego kaszubskiego? Może Leszek Bądkowski, bo trochę się nami zajmował. Ważny był dla nas.

W niecały rok po zjeździe w Międzygórzu zdawałem egzamin na polonistykę. Jedyny temat, który dawał mi szansę, to było coś o nowej powieści. Wszyscy pisali o Pamiątce z Celulozy Newerlego. Ja nie, choć przed egzaminem przeczytałem sławną wówczas powieść.

Dlaczego? Bo nie rozumiałem co pisze Newerly. Dla mnie, prymitywa bibliotek, jego pisanie było jak szyfr. Długo nie łapałem o co chodzi, co to znaczy ten Szczęsny. I co ma niby kojarzyć mi się z jakimś Przedwiośniem. Z Żeromskiego znałem tylko Wierną rzekę.

Bądkowski pewno uświadomił Jankowi Piepce, co trzeba i narodził się Staszków Jan, znany poeta kaszubski. A ja korzystając z poznania Bądkowskiego, pisałem na egzaminie o jego powieści Kuter na strądzie. Była to rzecz o maszoperii rybackiej.

Egzamin zdałem.

Ale kiedy jeszcze jechałem do Międzygórza, marzyłem o tym jak to nagle zabiorę głos w dyskusji. Olśnię profesorów i ci przyjdą proponować mi przyjęcie na drugi rok studiów. Bez egzaminu.

Stało się inaczej. Głosu nie zabrałem. Z gębą otwartą słuchałem. Nie rozumiałem, o co spiera się Kott i Żółkiewski z młodym Lichniakiem.

Najlepsze były spotkania wieczorne. W gdańskiej grupie było parę ładnych studentek. Też szczerze naiwnych literacko. Więc zaczynaliśmy niby przypisane na ten dzień marksistowskie analizy. A za chwilę, Felchner popisywał się staniem na rękach. Był mistrzem tej sztuki.

Zresztą, co było bawić się w analizy. Nasz marksizm był prosty. W tym upatruję siłę jego oddziaływania na naiwnych, prymitywnych młodych. Po opanowaniu paru chwytów, wszystko dało się zanalizować. Wiedzy nie było trzeba, bo po co wiedza o królach i wodzach, kiedy historię tworzą masy. Indywidualności i odmienności pisarzy – po co? To pachnie głupstwami jakiejś mieszczańskiej fenomenologii. A wielcy profesorowie zapewniają, że nastąpi masowy akt twórczy klasy robotniczej, kiedy tylko zwycięska myśl techniczna komunizmu uwolni proletariat od jarzma fabrycznego znoju.

Trochę bałem się spotkań z warszawiakami. Było tam paru naprawdę utalentowanych, choć prymitywnie zmarksizowanych. Co ja się wyśmiewam? Przybyłem za rok na uniwersytet i też się znalazłem w tej mistycznej tłoczni co wyciskała nam resztki oleju z głąbiastych łepetyn.

Jednak wtedy wydawali się Inni. Zamknięci w swojej grupie. Zatopieni w nieznanych nam a ważnych sprawach. Chodzili jak chodzą, wiedzący o rychłej zmianie wszechświata. Pośród nas. Ciemnego tłumu.

Czułem, że mają klucz. Do „wszechwszystkiego”. Bo przecież to, co wokół nas, musi być logiczne. A bezład i niejasność jest tylko wynikiem naszej nieznajomości zasady – prawa wszechświata. Historii. Ona, kiedy mamy klucz, jest zawsze po naszej stronie. I kiedy przekręcimy tym kluczem mistyczny zegar przyszłości, wszystko pójdzie logicznie.

Nie będzie złodziejów – bo po co kraść w sytym proletariackim społeczeństwie.

Nie będzie wojen – bo wojny, to nie interes proletariatu ale kapitalistów co ogłupiają ludy.

Nie będzie sprzedajnych uciech – bo nie będzie pokusy pieniędzy.

Nie będzie głodu – bo każdemu wedle jego potrzeb, a od każdego wedle jego sił i zdolności…

Proszę uwierzcie mi. Tak zaczynaliśmy wierzyć. Może właśnie dlatego, że hasła te były porażająco prostą odpowiedzią na wszystkie pytania.

My, z czasów szeptu, niejasności, krwi, nienawiści, niepewności wobec wszystkich norm i bohaterów mogliśmy otrzymać odpowiedź. Co więcej – odpowiedź usprawiedliwiającą niejako. No bo jak się nie wiedziało na czym polega błąd świata, to się w błędzie żyło.

Nie śmiejcie się. W 55 roku i w 56, bardzo wielu, poważnych ludzi pisywało z poetycką naiwnością czym nie jest socjalizm i dochodząc do pytania czym jest dawało odpowiedź ostatecznie naiwnie podobną i pełną optymizmu – niby wyciśniętą z naszych głów głąbiastych.

Tak więc, niemal na klęczkach przystępowałem do zaszczytu poznania grupy warszawskiej. Po chwili okazało się, że jesteśmy w domu. Może warszawiacy już się nasłodzili prawidłowościami marksizmu, ale Felchner znów zachwycał swoim staniem na rękach. A potem ruszyła wzniosła, ideowa zabawa.

Krąg. W kręgu przywódca. Przystojny, czarniawy, lekko kosooki – ach, jak to się wtedy ceniło. Zwinnie przytupując drobi i śpiewa.

Po raz pierwszy słyszałem wtedy tak śpiewaną rosyjską pieśń żołnierską. Nie te Katiusze zawodzone w 44 niby wesołe a pełne rozdzierającej tęsknoty.

W tamtych pieśniach jakie słyszałem od Rosjan, kiedy przyszli na moją ziemię dzieciństwa, frontowi żołnierze nadawali wiadomość: Z nami kłopot jak z żołnierzami. Ale front ruszył i przyjdzie druga linia. Spece z Nie Wiesz Kiedy Wrócisz do Domu.

Młody chłopak w czerwonej koszuli odwracał się do mieszkańców naszej wioski i śpiewał pięknie oraz rozpaczliwie:

Mołojec w kole warszawskich polonistów, to był inny, nowy człowiek. Przystanął i zaciągnął. Głosem ładnym. Stepowym. Skąd go miał?

I wszyscy w kole starali się naśladować kozaka.

Było w tym piękno dzikie. Jakaś nieznana wspólnota. Kiedyś w 48 roku, nasz biedny obóz harcerski gościł u młodzieży z prominentnej kolonii. Było to w zamku sudeckim. My zanuciliśmy swoje biedne, ogniskowe, leśne piosenki, a oni na to:

Cała kolonia na wszystkich piętrach pałacu huknęła zgodnie. Było to porażające.

Jedność. Tożsamość. Przynależenie. Przypisanie. Określenie – widać tęsknota za takim niby wzniosłym niewolnictwem siedziała i we mnie. W głębi ducha, chyba młodziutki państwowiec, chciałem jasnej idei, jasnego państwa, jasnego wojska, znaku, sztandaru, hymnu.

Na szczęście wirowanie koła zakończono. Zaczęła się popijawa. Wtedy po raz pierwszy w sposób obiecujący przytuliliśmy się z pulchną czarnulką. Ruszamy na spacer. Jest śnieg, lód, ale noc pełna tajemnic.

Pierwszy pocałunek. I poślizgnąłem się potężnie. A że to było na przełęczy oblodzonej drogi, pomknąłem w ciemność. Tak zakończyło się ideowe szkolenie na Zjeździe Młodych Polonistów.

W następnym wpisie wspomnę Marianka Ośniałowskiego.

Niewłaściwe Życiorysy

Wracając do wspomnień z 5 i 12 lutego….

Wokół naszej gromady ze Współczesności od pewnego czasu panowała zastanawiająca cisza. Niby robiliśmy cośmy chcieli. Oczywiście byli wśród nas koledzy bardziej powiązani (przyjacielskimi chyba nitkami) z różnego rodzaju mocodawcami partyjno-państwowymi, ale żadnych sygnałów jak myślę, nie otrzymywali. Powodzenie pisma rosło, nie interesowała nas bezpośrednia polityka. No więc?

A może ja nic nie widziałem? A powinienem. Byłem przecież wychowankiem Koła Młodych przy Związku Literatów Polskich. I to wychowywano mnie od 51 roku. Cudem zachowało się wśród szpargałów pismo, w którym centrala warszawska zaprasza delegatów z poszczególnych terenowych oddziałów na Zjazd Polonistów w Międzygórzu. Dziś, kiedy czytam program tego zjazdu włosy mi się jeżą.

Był to młodzieżowy zjazd nowej kadry, która miała oto zacząć przewracanie starych kryteriów nauki o literaturze. Tak to wygląda z treści pisma, które specjalnie dla Was przepisuję tak dokładnie, że nawet zachowuję błędy:

A jak ja to pamiętam?

Szkopuł w tym, że pamiętam jakbym uczestniczył w innym zjeździe. Ale dlaczego mnie z gdańskiego koła młodych wysłano? To też pytanie. Zacząłem się zajmować pisaniem wierszy w ledwo pół roku wcześniej.

Bo to było tak. Po maturze, jako szesnastoletni dureń wymyśliłem sobie, że zdam na wydział dziennikarstwa przy Uniwersytecie Warszawskim.

Skąd dziennikarstwo? Nie do uwierzenia, ale rok wcześniej kiedy pojechałem z Gdyni na wakacje do mojego kraju dzieciństwa czyli do Komorowa koło Ostrowi Mazowieckiej, spotkałem się jak zwykle z moim kolegą Ryśkiem. Był starszy trzy lata ode mnie. Ale tak wyszło, że czas matury przypaść miał dla nas tak samo.

Spędzaliśmy wakacje jak można było najciekawiej. Same ruiny dawnych koszar po Szkole Podchorążych Piechoty, spalone domy, mauzoleum upamiętniające Powstanie Listopadowe… bo szkoła nawiązywała do tej tradycji. Mauzoleum. Na wpół rozwalone, ale na ścianach resztki po szczerozłotej, jak niosła wieść farbie. Resztki te, młodzi zdejmowali delikatnie scyzorykiem w poczuciu takim, że oto każdy staje się bogaczem. Ruiny ceglanych budynków. Ach, wspaniała zabawa – ciskanie cegłami po resztkach schodów. Omal się nie pozabijaliśmy.

Ciekawe, że stan zniszczenia i ruiny był naszym domem. Naprawdę, wśród rozwalin, krzaków, w bezładzie czułem się swojsko. Taki był świat wokół. I przez te ruiny tyle oferował wolności. Bawiliśmy się w tym świecie junacko.

Wiesiek. Próbował strzelać z kawałka karabinu. Rozwalona łuska zostawiła mu w jednym oku maleńki ale miedziany odłamek. Nie dało się w szpitalu wyciągnąć odłamka magnesem. Chodził więc Wiesiek dumnie, wpółoślepły. Należał do lepszej odmiany ludzi. Okaleczonych.

Tak bowiem wyglądały nasze oceny. Okaleczony w jakiś sposób wojennie – to była szarża. A okaleczony pięknie, taki co mógł nosić opaskę na oku albo mieć urwaną rękę… O, ten wyglądał romantycznie.

Franek. Urwane palce. Rozbijał lont młotkiem, żeby wydostać potrzebną mu mieszankę. Opowiadał z lubością:

– Łomot. Ja wybiegam przed bramę domu, żeby zapytać sąsiada czy fajnie rąbnęło… A on mówi: „Franek, gdzie twoja ręka”.

W Gdyni a właściwie w Orłowie, gdzie chodziłem do szkoły, taką legendą był Jurek Staniewicz. Starszy ode mnie, też chyba o trzy lata, zdążył już być powstańcem warszawskim.

Dobrze pamiętam tę scenę. Wielkie wydarzenie naszej gromady.

Któregoś dnia weszła do klasy specjalna komisja. Byli to jacyś, jak nam mówiono, przedstawiciele funduszu stypendialnego dla młodocianych uczestników wojny. Na pytanie: czy kto walczył w powstaniu, był dzieckiem pułku?… podniósł się Staniewicz. Niebywały rozrabiaka ale i niebywale miły i utalentowany chłopak.

Klasa zamarła. Staniewicz spokojnie odpowiedział na pytanie gdzie i w jakim powstańczym oddziale służył, podał nazwisko dowódcy, powiedział, że ma nawet legitymację powstańczą.

Staniewicz. Zbieracz wszystkich resztek po wojnie. A było ich w lasach i na plażach mnóstwo. Jurek z kilkoma chłopakami wyprawiał się na penetrację poniemieckich bunkrów.

Zdobycze były różne. Na naszym obozie harcerskim mieliśmy całą łączność zbudowaną z niemieckich telefonów polowych. Staniewicz montował też różne odbiorniki, a nawet raz podłączył się do elektrycznego zegara szkoły. Chodziło o to aby wcześniej dzwonił dzwonek, bo groziło, że lekcja matematyki zakończy się sprawdzianem.

I tak jednego dnia Staniewicz ruszył, jak opowiadano, z kolegami na kolejne łowy w bunkrach Bonzaku. Niestety rozbrojenie miny nie za bardzo się udało. Rozległ się syk, Staniewicz krzyknął do kolegów:

– Chodu!….

A sam nakrył minę ciałem.

Tyle wiem. W tym czasie nie byłem już uczniem Orłowskiej szkoły, bo Rodzice przenieśli mnie do gimnazjum w Gdyni. Na ulicę Leśną. Nie, najpierw mieliśmy połowę gmachu tuż przy Państwowej Szkole Morskiej. Razem z jakąś zawodówką. Wielka przerwa to był czas Grunwaldu między uczniami obu szkół. Szło o to, kto kogo zamknie w żelaznej szafie. Bo olbrzymi, centralny hol szkoły pełen był żołnierskich, poniemieckich szafek. Jak się kogoś upchnęło i zatrzasnęło drzwi, smak zwycięstwa stawał się słodki. No może z lekką przymieszką rdzy.

Dopiero potem była Leśna. Zresztą, ulica ta zmieniała parę razy nazwę.

Więc nie chodziłem już do gimnazjum w Orłowie. I śmierć Jurka znam z opowieści. Ojciec Staniewicza niedługo przeżył syna. Wkrótce został aresztowany a potem rozstrzelany w procesie oficerów polskich. Dziś tablica z jego imieniem wisi w kościele oksywskim. Bo zrehabilitowano go jako ofiarę prowokacji stalinowskiej. Chyba po 56…

Kiedy to mówię, czuję, że w tamtych latach zapadała cisza przed wieloma sprawami. W moim domu cisza zapadła po przegranych wyborach i ucieczce Mikołajczyka. To był koniec.

To ja z moim ojcem, który właśnie powrócił z manewrów, mógł to być rok 35, 36…Wtedy mieszkaliśmy w Różanie, skąd ojciec mój przeniósł się do Komorowa. W Komorowie mieszkaliśmy na tzw. rezerwie, a potem w małym pokoiku z kuchnią w domku przy ulicy Kolejowej. Przyszedł rok 44.

Na naszych terenach dowództwo AK podjęło w decyzję o zawieszeniu organizacji i ludzie stawiali się do poboru… Tak ojciec w mundurze WP został w nocy aresztowany przez NKWD. Wydostał się z matni i jak ci, co się wydostali, otrzymał od Rejonowej Komendy polskich wojsk natychmiastowe odkomenderowanie na zachód. Trzeba powiedzieć, że tak ratowano wielu, co jakoś wywinęli się z saka jaki zaciągnęli u nas żołnierze radzieccy w niebieskich otokach.

Stąd nasza droga na zachód. Przejeżdżałem ruiny Warszawy w marcu 45 roku i oficjalny koniec wojny zastał mnie w Bydgoszczy. Potem z matką wróciłem jeszcze na stare miejsce, a ojciec szukał osiedlenia. Znalazł je w Gdyni.

Moje pierwsze zdjęcie na morzem w Gdyni. Stoję (po lewej) z mamą Heleną, ciotką Hanką i wujkiem Leonem oraz stryjecznym bratem Heniem.

W Gdyni od 46 roku dzieliliśmy mieszkanie z bratem ojca. Starym pracownikiem portu. Zamieszkałem w pierwszych moich wielkich blokach, na wspaniałej dla mnie wysokości czwartego piętra. Była łazienka. Cóż, że opalana węglem.

Widoki z okien niebywałe. Cóż, że okna jeszcze w kawałkach szyb, zabite dyktą.

W naszym mieszkaniu, bywało, zatrzymywali się ludzie szukający drogi na zachód. Pod węglem wywożonym na szwedzkich statkach. Nie było to całkowicie niemożliwe.

Ale po sfałszowanych wyborach i milczeniu państw zachodnich, mój ojciec też zamilkł. I przedtem, jak wiem, miał marne nadzieje na jakąkolwiek niepodległość Polski. Kiedyś powiedział mi: „W Jałcie już nas sprzedali. Teraz trzeba myśleć inaczej niż ci politycy z Kongresówy. Po wielkopolsku, bo długa droga…”.

Myślę, że nie tylko w moim domu przestano mówić o wielu rzeczach. Jeśli dzieci miały się uchować, to nie wolno było – tak przynajmniej wielu myślało – korygować szkolnej wiedzy o Polsce. Dzieci są naiwne.

No tak, wcale nie mieliśmy głupich nauczycieli tak zwanej Wiedzy o Polsce i Świecie Współczesnym. W nowym gimnazjum było też sporo bardzo interesujących kolegów, którzy utworzyli Związek Młodzieży Polskiej. To był czas po zjednoczeniu młodzieżowych organizacji. Przymusowym zjednoczeniu.

Ale nie wszyscy to tak odczuwali. Ja miałem przyjaciół starszych, gorących i szczerych działaczy Wici. Wspaniali chłopcy, pamiętałem ich jeszcze z Komorowa. Niektórzy nawet widzieli szansę w tym zjednoczeniu.

I świat się zamykał. Informacji było coraz mniej.

Nie otrzeźwiło mnie nawet i to, że nie dostałem się na Wydział Dziennikarstwa. Gówniarz jeszcze, ale napuszony, zdawałem egzaminy. Sam, daleko od domu. I zdałem. Tylko nie przyjęto „z powodu braku miejsc”. Jak należało, zgłosiłem się do specjalnej komisji o wyjaśnienie. Musiałem być w swojej szczeniackości tak rozbrajający, że ktoś się nade mną zlitował.

Zaproszono mnie do gabinetu. Nie przysięgnę, ale mam wrażenie, że to był gabinet dziekana Litwina, okrutnego, ponoć stalinowca. Ale może dziekan poczuł jakąś litość nad moją naiwnością.

– Daj sobie spokój – powiedział – dziennikarstwo to wydział polityczny i nie dla ludzi z twoim życiorysem.

Jaki miał to być życiorys? Ano nie taki jak życiorys mojego ojca.

Dziekan zaproponował mi jednak wyjście. Były to studia na sinologii.

Naprawdę, nie do uwierzenia, ale nie wiedziałem wtedy co to jest ta sinologia. Ja byłem z takich, co jeszcze mówili „uniwerstytet”… No więc wystraszony, na sinologię się nie zgłosiłem. Takoż wycofałem się z jesiennych egzaminów na Wyższą Szkołę Ekonomiczną w Poznaniu. Tu już przytomnie, a to z powodu całkowitej osłowatości w matematyce.

Ale zaparłem się na dziennikarzenie.

Mój kolega Jurek Dorsz, potem doskonały lekarz, już w gimnazjum, jeszcze w Orłowie, miał zapędy dziennikarskie. Wziął sławny udział w wielkiej batalii o herb Gdyni.

No tak, Gdynia nie miała herbu. I teraz, jako nowe miasto w nowej Polsce musiała mieć swój znak rodowy. Taki co by i jej przeszłość historyczną, to znaczy okres walki Pomorza z krzyżackim panowaniem i robotniczo-rybacką współczesność, sławił.

Ach, ileż było projektów. A wygrał prosty. Dwa dorsze przebite mieczem.

Wszystko było w porządku. Tylko, że w tamtych czasach, dorsz nie był rybą lubianą. Morze po wojnie roiło się od śledzi, fląder a zwłaszcza węgorzy. Ponoć tuczyły się na zatopionych statkach. Dorsz, choć reklamowany, znany był z porzekadła: „jedzcie dorsze, gówno gorsze”. Nie do uwierzenia, dziś w epoce mintaja, ale tak było.

Stąd niechęć ludu do przebitych mieczem ryb. I Jurek Dorsz zasłynął korespondencją: „Dorsz w obronie dorsza”.

Już jako sławny korespondent terenowy „Dziennika Bałtyckiego” wprowadził mnie do redakcji. Uzyskałem „półposadę” tak zwanego sprawdzacza interwencji. Pracowałem w słynnym dziale „Śmiało i szczerze”, czyli komórce odpowiedzi na biadania czytelników a nawet miejscu jakichś interwencji. „Śmiało i szczerze” – to było coś!

Jeżdżąc do Gdańska kolejką dumnie rozkładałem stosy korespondencji, niby coś tam sprawdzałem, a wszystko po to, aby współpasażerowie widzieli we mnie słynnego dziennikarza. Naprawiacza krzywdy ludzkiej.

I raz udało mi się krzywdę naprawić.

Do redakcji nadszedł list robotnika. Mieszkał w nieludzkich warunkach. W „piwnicznej izbie” – to hasło zabrzmiało jak dzwon w redakcji. Ja, posłany, sprawdziłem wilgoć owej piwnicy, płacz dzieci i z takim meldunkiem poruszyłem serca. Redakcja zapukała do serca władzy, a władze na moje nieszczęście, wstrząśnięte wspomnieniem „piwnicznej izby”, w której „Jaś nie doczekał” – zdecydowały się pokazać, udowodnić ludowi, czym to jest troska Polski Ludowej. Mieszkanie robotniczej rodzinie przyznano. Nie wiem jak i dlaczego nikt więcej nic nie sprawdzał w szale łaskawości socjalistycznej, ale kiedy przyszło do przenosin okazało się …

Co?

Ano piwnica była. Tylko, niestety w domku teściowej. Ta, pokłóciwszy się z robotnikiem, wyrzuciła go z rodziną miedzy kartofle i buraki oraz beczkę kiszonej kapusty.

Skandal był wielki. Wyleciałem z redakcji żegnany słowami:

– Z ciebie już nigdy dziennikarza nie będzie.

Tak znalazłem się w elektrowni gdyńskiej. Miejsce postoju – port. Najęto mnie tam jako świetlicowego. Bo przy elektrowni istniał mały ośrodek. Jakaś sala teatralna, szczątki biblioteki. Ale zarabiałem dodatkowo przy różnych pracach remontowych.

Jak to było, napiszę już wkrótce.